افسانه و حقیقت «بوی جوی مولیان»

در میان آثار بازمانده از رودکی قصیده «بوی جوی مولیان آید همی/ یاد یار مهربان آید همی» شهرت خاصی دارد و در بسیاری از مآخذ تاریخی و ادبی دربارۀ این قصیده و علت انشای آن روایت های مختلفی آورده اند. شهرت این قصیده که در موطن شاعر، تاجیکستان، نیز بسیار محبوب است، مربوط به قرن ششم هجری و موقوف به کتاب چهار مقاله اثر نظامی عروضی است. حکایت نظامی عروضی دربارۀ این شعر را برخی تذکره نویسان بعدی (ازجمله حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده) با اندکی تغییرات آورد ه اند؛ اما جامی حکایت انشای این شعر را با مضمونی متفاوت با چهار مقاله آورده است. محققان احوال و آثار رودکی از قرن نوزدهم میلادی تا امروز حکایت چهار مقاله را بی چون و چرا پذیرفته اند؛ تا آنجا که در داستان و نمایش نامه هایی که در تاجیکستان به مناسبت جشن های ۱۱۰۰ و ۱۱۵۰ سالگی رودکی اجرا شد، این حکایت به مثابۀ حقیقت تاریخی به اهل جامعه تقدیم شد. اما در برخی مقاله هایی که در سال های اخیر در حوزۀ رودکی شناسی به چاپ رسیده، اصالت این روایت مورد شک و تردید قرار گرفته است. اولین کسی که به صحت این روایت شک کرده، سعید نفیسی است. نگارندۀ این مقاله نیز با ذکر دلایل متعدد به درستی این روایت با دیدۀ تردید نگریسته و چنین نتیجه گرفته که حکایت نظامی عروضی افسانه ای است که شاید او از دیگران شنیده است.